21 października 1963 w pobliżu miasteczka Piaski na Lubelszczyźnie zginął w walce z obławą funkcjonariuszy SB i ZOMO sierż. Józef Franczak „Lalek”. Był ostatnim partyzantem Rzeczpospolitej. Swoją walkę w obronie Polski rozpoczął we wrześniu 1939. Poległ osiemnaście lat po oficjalnym zakończeniu działań wojennych.
Śmierć ,,Lalka”, od której w tym roku upłynie 50 lat, jest datą symboliczną dla całego pokolenia tych żołnierzy polskich, którzy nie złożyli broni wraz z końcem II wojny światowej i kontynuowali walkę o niepodległość.
Od lat nazywamy tych bohaterów mianem Żołnierzy Wyklętych. Komunistyczna władza chciała ich nie tylko zabić, ale także pohańbić ich pamięć. Walczyła z nimi tysiącami uzbrojonych funkcjonariuszy, wspieranych przez pułki NKWD. Uruchomiła również całą machinę propagandową, aby przedstawić walczących o wolność Polski jako „bandytów”. Machina ta pracowała nawet wtedy, gdy wielu Żołnierzy Wyklętych, zabitych w nierównej walce lub w ubeckich katowniach, pochowano – ukrywając ich groby przed najbliższymi. Władze PRL chciały zepchnąć ich historię w obszar „zbiorowej niepamięci”.
Polska upomniała się jednak o swoich obrońców. Wieloletnie wysiłki podejmowane po odzyskaniu niepodległości przyniosły owoce. Dzięki inicjatywie prezydenta Lecha Kaczyńskiego, na mocy ustawy przyjętej 3 lutego 2011 przez Sejm RP – obchodzimy 1 marca Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”.
Teraz te dwie daty – 1 marca i 21 października – stają się zwornikami, na których Fundacja Niepodległości, we współpracy z Ośrodkiem KARTA, Instytutem Pamięci Narodowej i Muzeum Powstania Warszawskiego, opiera w roku 2013 realizację ogólnopolskiego projektu pod nazwą „Rok Żołnierzy Wyklętych”. Jego celem jest jak najszersze zaprezentowanie i upamiętnienie postaci bohaterów, poprzez cykl działań na różnorodnych płaszczyznach. Mówimy o konkretnych osobach, ponieważ nasz dług pamięci nie odnosi się do bezimiennej zbiorowości. Każdy z Żołnierzy Wyklętych złożył dla sprawy swoją indywidualną ofiarę – życia, krwi, marzeń. Zbigniew Herbert w wierszu Wilki pisał, że już nie zostanie agronomem / „Ciemny” a „Świt” - księgowym / „Marusia” - matką „Grom” - poetą / posiwia śnieg ich młode głowy.
Dzięki materiałom zebranym przez specjalistów, także z Instytutu Pamięci Narodowej, zostały opracowane biogramy Żołnierzy Wyklętych, które będą prezentowane w całej Polsce w postaci plakatów lub banerów. Udostępniamy je samorządom lokalnym oraz instytucjom zaproszonym do udziału w projekcie. Do współpracy przystąpiło około 60 miast. Biogramy zostaną wyeksponowane w środkach komunikacji miejskiej, miejscach masowych imprez, instytucjach i urzędach, szkołach, bibliotekach i wyższych uczelniach. Będą obecne w polskich placówkach dyplomatycznych. Liczymy także na współpracę parafii zainteresowanych projektem.
Zależy nam szczególnie na przyciągnięciu uwagi młodego pokolenia – tym bardziej że widzimy przykłady żywego zainteresowania młodzieży prawdziwą historią Polski. Dlatego proponujemy atrakcyjną muzyczną część projektu. Do współpracy zaprosiliśmy Darka „Maleo” Malejonka i muzyków z zespołu Maleo Reggae Rockers oraz grupę czołowych polskich wokalistek. W ten sposób powstaje płyta „Morowe Panny 2”. Będzie ona prezentowała spojrzenie współczesnych artystek na losy ich rówieśniczek sprzed lat – którym przypadł los Wyklętych. Płyta stanowi kontynuację doskonale przyjętego projektu muzycznego z roku 2012, dedykowanego uczestniczkom Powstania Warszawskiego. Podobnie jak wtedy, głównym producentem płyty będzie Muzeum Powstania Warszawskiego. Wydaniu płyty będzie towarzyszyła trasa koncertowa w największych miastach Polski. Koncert inaugurujący Rok Żołnierzy Wyklętych odbędzie się w Lublinie, a koncert finałowy w Warszawie.
Młodzież szkolną zaprosiliśmy już w zeszłym roku do udziału w konkursie „Epizody Niepodległości – Żołnierze Wyklęci”, którego wyniki ogłosimy przy okazji rozpoczęcia obchodów Roku Żołnierzy Wyklętych. Przygotowujemy na ten rok jeszcze jeden analogiczny konkurs. Na nasze zaproszenie podobne inicjatywy przeprowadzą również niektóre samorządy lokalne.
Współpracujemy z młodzieżą skupioną w organizacjach, dla których historia Żołnierzy Wyklętych jest ważna i żywa, jak Związek Strzelecki oraz oddziały TG Sokół. Chęć współpracy zadeklarowały też patriotyczne środowiska kibiców (np. WKS Śląsk Wrocław).
Ofertę kierowaną do młodzieży uzupełni gra karciana „Bohaterowie wyklęci”, której gracze „wcielą się w dowódców polskiego podziemia niepodległościowego i będą walczyć przeciw narzuconej władzy”.
Ważnym elementem Roku Żołnierzy Wyklętych stanie się już teraz publikacja książki Wyklęci. Podziemie zbrojne 1944–1963 przygotowanej w Ośrodku KARTA, pod redakcją Marty Markowskiej. Jak pisze w przedmowie Zbigniew Gluza, prezes Ośrodka KARTA, „znacząca część niepublikowanych dotąd materiałów pochodzi z rozległej kwerendy podjętej przez IPN, partnera obchodów. Z wszelkich dostępnych tekstów źródłowych stworzony został spójny, chronologiczny obraz dwudziestoletniej walki (1944–63)”.
Czytelnik prowadzony jest, dzień po dniu, poprzez poruszający zbiór fragmentów meldunków, relacji świadków, notatek dowódców i żołnierzy – których postawę doskonale oddaje wpis w dzienniku kpt. Zdzisława Brońskiego „Uskoka” z 7 kwietnia 1948: „My, garstka straceńców ? jak nas nazywają ? stajemy się oazą wiary i woli zwycięstwa na pustyni zwątpienia i beznadziejności”. Dokumentem zamykającym książkę jest relacja oficera operacyjnego SB w KP MO w Lublinie, opisującego zabicie Józefa Franczaka 21 października 1963.
Publikację opatrzył posłowiem jej konsultant naukowy – dr Sławomir Poleszak z lubelskiego Oddziału IPN, jeden z najlepszych znawców tematyki Żołnierzy Wyklętych. Nasz projekt został objęty Patronatem Honorowym przez Ministra Obrony Narodowej Tomasza Siemoniaka, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdana Zdrojewskiego oraz Sekretarza Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Andrzeja Krzysztofa Kunerta.
Maciej Szymczak członek Zarządu Fundacji Niepodległości
